สหนนฺทีติอาทีสุ อุปฏฺฐาเกสุ นนฺทนฺเตสุ โสจนฺเตสุ จ เตหิ สทฺธิํ ทิคุณํ นนฺทติ, ทิคุณํ โสจติ; เตสุ สุขิเตสุ ทิคุณํ สุขิโต โหติ, ทุกฺขิเตสุ ทิคุณํ ทุกฺขิโต โหติฯ อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสูติ เตสุ มหนฺเตสุ วา ขุทฺทเกสุ วา กมฺเมสุ อุปฺปนฺเนสุฯ อตฺตนา วา โยคํ อาปชฺชตีติ ตานิ ตานิ กิจฺจานิ สาเธนฺโต ปญฺญตฺติํ วีติกฺกมติ, สลฺเลขํ โกเปติฯ โย ตตฺถาติ โย ตสฺมิํ สํสฏฺฐวิหาเร, ตสฺมิํ วา โยคาปชฺชเน เคหสิโต วิตกฺโก – อยํ ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก นามฯ

[889] ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโตติ จีวราทิลาเภน เจว สกฺกาเรน จ กิตฺติสทฺเทน จ สทฺธิํ อารมฺมณกรณวเสน ปฏิสํยุตฺโตฯ

[890] อนวญฺญตฺติปฏิสํยุตฺโตติ ‘อโห วต มํ ปเร น อวชาเนยฺยุํ, น โปเถตฺวา วิเหเฐตฺวา กเถยฺยุ’นฺติ เอวํ อนวญฺญาตภาวปตฺถนาย สทฺธิํ อุปฺปชฺชนวิตกฺโกฯ โย ตตฺถ เคหสิโตติ โย ตสฺมิํ ‘มา มํ ปเร อวชานิํสู’ติ อุปฺปนฺเน จิตฺเต ปญฺจกามคุณสงฺขาตเคหนิสฺสิโต หุตฺวา อุปฺปนฺนวิตกฺโกฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติฯ

เอกกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

(2.) ทุกนิทฺเทสวณฺณนา

[891] ทุเกสุ โกธนิทฺเทสาทโย เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ เหฏฺฐา อนาคเตสุ ปน อุปนาหนิทฺเทสาทีสุ ปุพฺพกาลํ โกธํ อุปนยฺหตีติ อปรกาลโกโธ อุปนาโห นามฯ อุปนยฺหนากาโร อุปนยฺหนาฯ อุปนยฺหิตสฺส ภาโว อุปนยฺหิตตฺตํฯ อฏฺฐปนาติ ปฐมุปฺปนฺนสฺส อนนฺตรฏฺฐปนา มริยาทฏฺฐปนา วาฯ ฐปนาติ ปกติฐปนาฯ สณฺฐปนาติ สพฺพโตภาเคน ปุนปฺปุนํ อาฆาตฏฺฐปนาฯ อนุสํสนฺทนาติ ปฐมุปฺปนฺเนน โกเธน สทฺธิํ อนฺตรํ อทสฺเสตฺวา เอกีภาวกรณาฯ อนุปฺปพนฺธนาติ ปุริเมน สทฺธิํ ปจฺฉิมสฺส ฆฏนาฯ ทฬฺหีกมฺมนฺติ ถิรกรณํฯ

อยํ วุจฺจตีติ อยํ อุปนนฺธนลกฺขโณ เวรํ อปฺปฏินิสฺสชฺชนรโส อุปนาโหติ วุจฺจติ; เยน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล เวรํ นิสฺสชฺชิตุํ น สกฺโกติ; ‘เอวํ นาม มํ เอส วตฺตุํ อนนุจฺฉวิโก’ติ อปราปรํ อนุพนฺธติ; อาทิตฺตปูติอลาตํ วิย ชลเตว ; โธวิยมานํ อจฺฉจมฺมํ วิย, วสาเตลมกฺขิตปิโลติกา วิย จ น ปริสุชฺฌติฯ

[892] มกฺขนภาววเสน มกฺโข; ปรคุณมกฺขนาย ปวตฺเตนฺโตปิ อตฺตโน การณํ, คูถปหรณกํ คูโถ วิย, ปฐมตรํ มกฺเขตีติ อตฺโถฯ ตโต ปรา ทฺเว อาการภาวนิทฺเทสาฯ นิฏฺฐุรภาโว นิฏฺฐุริยํ; ‘ตํ นิสฺสาย เอตฺตกมฺปิ นตฺถี’ติ เขฬปาตนนฺติ อตฺโถฯ นิฏฺฐุริยกมฺมนฺติ นิฏฺฐุริยกรณํฯ คหฏฺโฐ วา หิ คหฏฺฐํ, ภิกฺขุ วา ภิกฺขุํ นิสฺสาย วสนฺโต อปฺปมตฺตเกเนว กุชฺฌิตฺวา ‘ตํ นิสฺสาย เอตฺตกมฺปิ นตฺถี’ติ เขฬํ ปาเตตฺวา ปาเทน มทฺทนฺโต วิย นิฏฺฐุริยํ นาม กโรติฯ ตสฺส ตํ กมฺมํ นิฏฺฐุริยกมฺมนฺติ วุจฺจติฯ ลกฺขณาทิโต ปเนส ปรคุณมกฺขนลกฺขโณ มกฺโข, เตสํ วินาสนรโส, ปเรน สุกตานํ กิริยานํ อวจฺฉาทนปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

ปฬาสตีติ ปฬาโส; ปรสฺส คุเณ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน คุเณหิ สมํ กโรตีติ อตฺโถฯ ปฬาสสฺส อายนา ปฬาสายนาฯ ปฬาโส จ โส อตฺตโน ชยาหรณโต อาหาโร จาติ ปฬาสาหาโรฯ วิวาทฏฺฐานนฺติ วิวาทการณํฯ ยุคคฺคาโหติ สมธุรคฺคหณํฯ อปฺปฏินิสฺสคฺโคติ อตฺตนา คหิตสฺส อปฺปฏินิสฺสชฺชนํฯ ลกฺขณาทิโต ปเนส ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปฬาโส, ปรคุเณหิ อตฺตโน คุณานํ สมกรณรโส, ปเรสํ คุณปฺปมาเณน อุปฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐาโนฯ ปฬาสี หิ ปุคฺคโล ทุติยสฺส ธุรํ น เทติ, สมํ ปสาเรตฺวา ติฏฺฐติ, สากจฺฉมณฺฑเล อญฺเญน ภิกฺขุนา พหูสุ สุตฺเตสุ จ การเณสุ จ อาภเตสุปิ ‘ตว จ มม จ วาเท กิํ นาม นานากรณํ? นนุ มชฺเฌ ภินฺนสุวณฺณํ วิย เอกสทิสเมว อมฺหากํ วจน’นฺติ วทติฯ อิสฺสามจฺฉริยนิทฺเทสา วุตฺตตฺถา เอวฯ

[894] มายานิทฺเทเส วาจํ ภาสตีติ ชานํเยว ‘ปณฺณตฺติํ วีติกฺกมนฺตา ภิกฺขู ภาริยํ กโรนฺติ, อมฺหากํ ปน วีติกฺกมฏฺฐานํ นาม นตฺถี’ติ อุปสนฺโต วิย ภาสติฯ กาเยน ปรกฺกมตีติ ‘มยา กตํ อิทํ ปาปกมฺมํ มา เกจิ ชานิํสู’ติ กาเยน วตฺตํ กโรติฯ วิชฺชมานโทสปฏิจฺฉาทนโต จกฺขุโมหนมายา วิยาติ มายาฯ มายาวิโน ภาโว มายาวิตาฯ

กตฺวา ปาปํ ปุน ปฏิจฺฉาทนโต อติจฺจ อาสรนฺติ เอตาย สตฺตาติ อจฺจาสราฯ กายวาจากิริยาหิ อญฺญถา ทสฺสนโต วญฺเจตีติ วญฺจนาฯ เอตาย สตฺตา นิกโรนฺตีติ นิกติ; มิจฺฉากโรนฺตีติ อตฺโถฯ ‘นาหํ เอวํ กโรมี’ติ ปาปานํ วิกฺขิปนโต วิกิรณาฯ ‘นาหํ เอวํ กโรมี’ติ ปริวชฺชนโต ปริหรณาฯ กายาทีหิ สํวรณโต คูหนาฯ สพฺพโตภาเคน คูหนา ปริคูหนาฯ ติณปณฺเณหิ วิย คูถํ กายวจีกมฺเมหิ ปาปํ ฉาเทตีติ ฉาทนาฯ สพฺพโตภาเคน ฉาทนา ปฏิจฺฉาทนาฯ น อุตฺตานํ กตฺวา ทสฺเสตีติ อนุตฺตานีกมฺมํฯ น ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตีติ อนาวิกมฺมํฯ สุฏฺฐุ ฉาทนา โวจฺฉาทนาฯ กตปฏิจฺฉาทนวเสน ปุนปิ ปาปสฺส กรณโต ปาปกิริยาฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ กตปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา นาม วุจฺจติ; ยาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ภสฺมาปฏิจฺฉนฺโน วิย องฺคาโร, อุทกปฏิจฺฉนฺโน วิย ขาณุ, ปิโลติกาปลิเวฐิตํ วิย จ สตฺถํ โหติฯ

สาเฐยฺยนิทฺเทเส สโฐติ อสนฺตคุณปริทีปนโต น สมฺมา ภาสิตาฯ สพฺพโตภาเคน สโฐ ปริสโฐฯ ยํ ตตฺถาติ ยํ ตสฺมิํ ปุคฺคเลฯ สฐนฺติ อสนฺตคุณทีปนํ เกราฏิยํฯ สฐตาติ สฐากาโรฯ กกฺกรตาติ ปทุมนาลิสฺส วิย อปรามสนกฺขโม ขรผรุสภาโวฯ กกฺกริยนฺติปิ ตสฺเสว เววจนํฯ ปริกฺขตฺตตา ปาริกฺขตฺติยนฺติ ปททฺวเยน นิขณิตฺวา ฐปิตํ วิย ทฬฺหเกราฏิยํ วุตฺตํฯ อิทํ วุจฺจตีติ อิทํ อตฺตโน อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนลกฺขณํ สาเฐยฺยํ นาม วุจฺจติ; เยน สมนฺนาคตสฺส ปุคฺคลสฺส กุจฺฉิํ วา ปิฏฺฐิํ วา ชานิตุํ น สกฺกาฯ

วาเมน สูกโร โหติ, ทกฺขิเณน อชามิโค;

สเรน เนลโก โหติ, วิสาเณน ชรคฺคโวติฯ

เอวํ วุตฺตยกฺขสูกรสทิโส โหติฯ อวิชฺชาทินิทฺเทสา วุตฺตตฺถา เอวฯ

[902] อนชฺชวนิทฺเทเส อนชฺชโวติ อนุชุตากาโรฯ อนชฺชวภาโว อนชฺชวตาฯ ชิมฺหตาติ จนฺทวงฺกตาฯ วงฺกตาติ โคมุตฺตวงฺกตาฯ กุฏิลตาติ นงฺคลโกฏิวงฺกตาฯ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ กายวจีจิตฺตวงฺกตาว กถิตาฯ

อมทฺทวนิทฺเทเส น มุทุภาโว อมุทุตาฯ อมทฺทวากาโร อมทฺทวตาฯ กกฺขฬภาโว กกฺขฬิยํฯ มทฺทวกรสฺส สิเนหสฺส อภาวโต ผรุสภาโว ผารุสิยํฯ

อนีจวุตฺติตาย อุชุกเมว ฐิตจิตฺตภาโว อุชุจิตฺตตา ฯ ปุน อมุทุตาคหณํ ตสฺสา วิเสสนตฺถํ ‘อมุทุตาสงฺขาตา อุชุจิตฺตตา, น อชฺชวสงฺขาตา อุชุจิตฺตตา’ติฯ

[903] อกฺขนฺตินิทฺเทสาทโย ขนฺตินิทฺเทสาทิปฏิปกฺขโต เวทิตพฺพาฯ

[908] สํโยชนนิทฺเทเส อชฺฌตฺตนฺติ กามภโวฯ พหิทฺธาติ รูปารูปภโวฯ กิญฺจาปิ หิ สตฺตา กามภเว อปฺปํ กาลํ วสนฺติ กปฺปสฺส จตุตฺถเมว โกฏฺฐาสํ, อิตเรสุ ตีสุ โกฏฺฐาเสสุ กามภโว สุญฺโญ โหติ ตุจฺโฉ, รูปารูปภเว พหุํ กาลํ วสนฺติ, ตถาปิ เนสํ ยสฺมา กามภเว จุติปฏิสนฺธิโย พหุกา โหนฺติ, อปฺปา รูปารูปภเวสุ, ยตฺถ จ จุติปฏิสนฺธิโย พหุกา ตตฺถ อาลโยปิ ปตฺถนาปิ อภิลาโสปิ พหุ โหติ, ยตฺถ อปฺปา ตตฺถ อปฺโป, ตสฺมา กามภโว อชฺฌตฺตํ นาม ชาโต, รูปารูปภวา พหิทฺธา นามฯ อิติ อชฺฌตฺตสงฺขาเต กามภเว พนฺธนํ อชฺฌตฺตสํโยชนํ นาม, พหิทฺธาสงฺขาเตสุ รูปารูปภเวสุ พนฺธนํ พหิทฺธาสํโยชนํ นามฯ ตตฺถ เอเกกํ ปญฺจปญฺจวิธํ โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปญฺโจรมฺภาคิยานิ ปญฺจุทฺธมฺภาคิยานี’’ติฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ, ตตฺถ อุปปตฺตินิปฺผาทนโต ตํ โอรํ ภชนฺตีติ โอรมฺภาคิยานิฯ อุทฺธํ วุจฺจติ รูปารูปธาตุ, ตตฺถ อุปปตฺตินิปฺผาทนโต ตํ อุทฺธํ ภชนฺตีติ อุทฺธมฺภาคิยานีติฯ

ทุกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

(3.) ติกนิทฺเทสวณฺณนา

[909] ติกนิทฺเทเส ตีหิ อกุสลมูเลหิ วฏฺฏมูลสมุทาจาโร กถิโตฯ อกุสลวิตกฺกาทีสุ วิตกฺกนวเสน วิตกฺโก, สญฺชานนวเสน สญฺญา, สภาวฏฺเฐน ธาตูติ เวทิตพฺพาฯ ทุจฺจริตนิทฺเทเส ปฐมนโย กมฺมปถวเสน วิภตฺโต, ทุติโย สพฺพสงฺคาหิกกมฺมวเสน, ตติโย นิพฺพตฺติตเจตนาวเสเนวฯ

[914] อาสวนิทฺเทเส สุตฺตนฺตปริยาเยน ตโยว อาสวา กถิตาฯ